Reklama

Kultura

Rzeszowskie budynki. Synagoga Staromiejska i Nowomiejska

Jaromir Kwiatkowski
Dodano: 04.11.2021
53604_synagoga
Share
Udostępnij
W starszej, zwanej Staromiejską lub Małą, do 2016 roku mieściło się Archiwum Państwowe. W późniejszej, zwanej Nowomiejską lub Dużą od prawie 60 lat działa Biuro Wystaw Artystycznych. Obie synagogi są położone w bliskim sąsiedztwie, przy ul. Bożniczej, pomiędzy Placem Ofiar Getta a ul. Mickiewicza, nieopodal Rynku. Są, niemymi już, świadkami tego, że społeczność żydowska była niegdyś w Rzeszowie żywa i aktywna.
 
Synagoga Staromiejska, zwana Małą, jedna z najstarszych zachowanych synagog na Podkarpaciu, to nieduża, czworoboczna budowla murowana z kamienia, z przybudówkami i charakterystyczną, cylindryczną wieżyczką, nakryta wysokim spadzistym dachem, utrzymana w stylu barokowym.
 
Wybudowana na początku XVII w., być może – jak podaje Władysław Hennig w „Encyklopedii Rzeszowa” – na miejscu wcześniejszej, drewnianej, służącej Żydom osiadłym w Rzeszowie przypuszczalnie już na początku XVI w. Wieżyczka pełniła funkcję komunikacyjną (klatka schodowa prowadząca na strych i do lochu) oraz służyła za więzienie; gminy żydowskie dysponowały bowiem autonomią, realizowaną również przez własne sądownictwo. W czasie budowy fortyfikacji miejskich przez Ligęzę synagoga Staromiejska znalazła się na jednym z bastionów i służyła w sensie militarnym głównie jako punkt gromadzenia się załogi zobowiązanej do obrony miasta oraz miejsce przechowywania broni i amunicji.
 
Niszczona i odbudowywana
 
Wkrótce po wybudowaniu została zniszczona w czasie najazdu sprzymierzonego ze Szwedami księcia siedmiogrodzkiego Jerzego III Rakoczego. Ponowne zniszczenia nastąpiły w czasie napadu tatarskiego w 1672 r. oraz pożaru miasta w 1698 r. Po tych wydarzeniach była przebudowywana i odnawiana. M.in. po wielkim pożarze miasta otrzymała nowy dach, kryty polewaną dachówką karpiówką, częściowo barwioną tlenkiem miedzi na zielono. Po pożarze w 1842 r. nastąpiła kolejna zmiana, zdecydowano się bowiem na zmianę pokrycia dachu na blaszane, co pozwalało na obniżenie spadku dachu. Bryła synagogi uległa wówczas zasadniczemu przekształceniu, uzyskała ona bowiem dach dwuspadowy z kalenicą na osi wschód-zachód. Wzniesiono wówczas dwie piętrowe przybudówki nakryte dachami pulpitowymi, pierwotnie zwieńczone neorenesansową attyką. Prace związane z odbudową sfinansował wtedy głównie kupiec rzeszowski Markus Kanarvogel, który sprowadził do tych prac murarzy i cieśli z Sambora. W latach 1905-1906 synagoga została rozbudowana (nadbudowano zachodni babiniec) wg projektu krakowskiego architekta Zygmunta Hendla. Już na początku XX w. znajdowała się pod opieką konserwatorską dawnego namiestnictwa austriackiego, a w dwudziestoleciu międzywojennym – konserwatora województwa lwowskiego.
 
Ostatecznie odbudowana w latach 1953-1963 
 
Po zniszczeniu przez hitlerowców pod koniec okupacji, stała opuszczona i zrujnowana. Zimą 1946/47 r. do synagogi włamali się złodzieje, którzy ukradli drewnianą więźbę dachową. W marcu 1947 r. wichura zawaliła dach i załamała sklepienia. Ówczesny Zarząd Miejski planował wyburzenie przybudówek, odrestaurowanie głównej hali i wieżyczki, nakrycie budynku nowym dachem, uzupełnienie sklepień i wstawienie nowych okien.
 
 
Synagoga Staromiejska. Fot. Tadeusz Poźniak
 
Ostatecznie, w latach 1953-1963 synagoga została odbudowana wg projektu arch. Zofii Cydzikowej z Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie. Projekt – jak podaje W. Hennig – nie został poprzedzony żadnymi badaniami historyczno-architektonicznymi, toteż obecna forma budowli jest całkowicie dowolną kompozycją autorki. W czasie odbudowy zrezygnowano  zachodniej przybudówki, podwyższono wieżyczkę, zaś dawne otoczenie – bezpośrednie sąsiedztwo starego cmentarza żydowskiego (kirkutu) z charakterystycznymi tablicami nagrobnymi (macewami), wśród których trafiały się również pochodzące z poł. XVI w. – uległo bezpowrotnemu zniszczeniu. 
 
Obecnym właścicielem budynku jest Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie, która nie udostępnia wnętrz zwiedzającym. 
 
Synagoga Nowomiejska zwana Dużą
 
Synagoga Nowomiejska, zwana Dużą, została wzniesiona na podstawie przywileju Hieronima Augustyna Lubomirskiego z 6 stycznia 1686 r. w latach 1705-1712. Projektantem i budowniczym był architekt Jan Chrzciciel Belloti. Budowa synagogi została zrealizowana z pieniędzy gminy żydowskiej, która uzyskała na ten cel pożyczkę m.in. od rzeszowskich bernardynów i pijarów. Podobnie jak w przypadku synagogi Staromiejskiej, również i w tym zwarta bryła budowli nakryta została dachem brogowym o formie piramidy, którego konstrukcja wspierała się pośrednio na filarach centralnie umieszczonej bimy (mównicy), podtrzymujących 9-polowe sklepienie. Postawiona na grząskim, bagnistym gruncie, została wzmocniona od zewnątrz silnymi skarpami, przejmującymi obciążenia sklepień, co potęgowało wrażenie monumentalności bryły. Ten sam efekt dawały wysoko umieszczone, głęboko wcięte i półkoliście sklepione okna, oświetlające wnętrze synagogi. 
 
Pierwotna postać synagogi Nowomiejskiej znana jest dzięki widokowi narysowanemu w 1762 r. przez K.H. Wiedemanna. Podobnie jak w przypadku synagogi Staromiejskiej,  zasadniczo zmodyfikowano jej bryłę w XIX w. Podczas odbudowy po pożarze, jaki zdarzył się w 1842 r., zmieniony został kształt dachu brogowego na dwuspadowy, kryty blachą. Koszty odbudowy poniosła gmina żydowska wsparta przez bogatych ofiarodawców, wśród których była m. in. bankierska rodzina Rotschlidów z Paryża. 
 
Magazyn wojskowy w synagodze 
 
Synagoga Nowomiejska, wykorzystywana w czasie okupacji na magazyny wojskowe, w 1944 r. została spalona. w wyniku czego zawaliły się sklepienia, popękały ściany i uległy zniszczeniu elementy łączące attyki. Po wyzwoleniu synagoga znajdowała się w stanie katastrofy budowlanej i groziła zawaleniem. W 1948 r. Zarząd Miejski planował wyburzenie budynku i wtórne wykorzystanie cegieł do celów budowlanych, jednakże Kongregacja Wyznania Mojżeszowego nie wyraziła zgody na podjęcie takich działań, ze względu na zabytkowy charakter budynku. 
 
Nowomiejska Synagoga obecnie
 
Synagoga została odbudowana w latach 1954-1965 wg projektu architekta Gerarda Pająka z Rzeszowa; z małą kawiarenką na piętrze i pracowniami plastyków. Na te pracownie przeznaczono nadbudowaną dodatkową kondygnację. W wyniku tej nadbudowy pierwotna struktura architektoniczna obiektu uległa poważnym przekształceniom, a budynek utracił swój pierwotny wygląd. W latach 1954–1965 mieściła się tu siedziba Biura Wystaw Artystycznych, a także dom pracy twórczej Związku Polskich Artystów Plastyków i siedziba Związku Polskich Artystów Malarzy i Grafików. Obecnie w budynku dawnej synagogi mieści się  nadal BWA. 
Share
Udostępnij
Reklama
Reklama
Reklama
Reklama
Reklama

Nasi partnerzy