Antoni Adamski: Czym jest Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO?
Anna Fortuna – Marek: Lista gromadzi zabytki ze wszystkich kontynentów. Jej oryginalność polega na połączeniu pojęć kultury i natury. Stąd na Liście Światowego Dziedzictwa znajdują się zarówno zabytki architektury i zespoły budowlane, jak i pomniki przyrody lub formacje geologiczne i fizjograficzne, a także krajobrazy kulturowe – wspólne dzieła człowieka i przyrody. Uznano, że tożsamość kulturowa narodów i społeczności kształtuje się w określonym środowisku naturalnym, a krajobraz często jest inspiracją do tworzenia dzieł architektury. Obecnie na liście figuruje niemal 1000 obiektów. Ponad 75 procent z nich to dobra kultury.
Kto i co decyduje o wpisie na Listę?
Wniosek o wpis na Listę Światowego Dziedzictwa składa Państwo, na terytorium którego znajduje się dane miejsce, a decyzję o wpisie podejmuje Komitet Światowego Dziedzictwa po zasięgnięciu opinii ICOMOS (Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków) lub IUCN (Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody). Żeby dobro zostało uznane za warte umieszczenia na Liście UNESCO musi posiadać tzw. „wyjątkową uniwersalną wartość”. Ocena dóbr ma charakter porównawczy. Dobro musi spełniać jedno lub więcej z 10 kryteriów ustanowionych przez Komitet (6 dla dóbr architektury i 4 dla dóbr natury), spełniać warunek integralności (wszystkie dobra) i autentyczności (dobra kulturowe) oraz posiadać efektywny system ochrony i zarządzania. Każde dobro musi mieć określone granice oraz wyznaczone tzw. strefy buforowe. Konieczne jest zatem także zagwarantowanie prawnej ochrony otoczenia zabytku.
Proszę o konkretne przykłady. Narodowy Instytut Dziedzictwa przygotowywał wniosek i pilotował wpis karpackich cerkwi na Listę UNESCO. Jak te przygotowania wyglądały?
Rozpoczęliśmy je w 2009 r. Najpierw grono fachowców z Warszawy i Ukrainy dokonało przeglądu kilkudziesięciu cerkwi w Polsce i na Ukrainie. Wyłoniono 16 obiektów, prezentujących różne typy sakralnej architektury cerkiewnej: łemkowskiej, bojkowskiej, halickiej, huculskiej. Następnie w NID i jego oddziałach terenowych w Krakowie i Rzeszowie oraz na Ukrainie rozpoczęto prace nad przygotowaniem wniosku, który jest bardzo obszernym opracowaniem (dostępny na stronie
http://whc.unesco.org/uploads/nominations/1424.pdf). Zgodnie z procedurą, dobro to zostało zgłoszone na tzw. Listę Informacyjną, a potem wniosek oficjalnie złożony w Paryżu. Wszystkie dane zawarte we wniosku zostały następnie zweryfikowane przez eksperta ICOMOS-u, który sprawdził w terenie wszystkie 16 cerkwi.
Co daje wpis na listę UNESCO?
To ogromne wyróżnienie, nobilitacja i promocja, gdyż Lista gromadzi najcenniejsze wytwory człowieka i wyjątkowe zespoły przyrodnicze. Obecność na Liście UNESCO, to obecność w gronie obiektów tej klasy co Wenecja, katedra Notre-Dame w Paryżu, egipskie piramidy, mur chiński czy Wersal. Prestiż przekłada się na liczbę turystów np. we wpisanym w 1997 r. francuskim Carcassonne liczba odwiedzających wzrosła pięciokrotnie. Takie obiekty mają też pierwszeństwo w przyznawaniu wszelkiego rodzaju funduszy i dotacji.
Czy polskich dóbr nie jest na tej Liście zbyt mało?
Mamy obecnie 14 wpisów (obiektów znacznie więcej), w tym 13 dóbr kultury. Daje to nam niezłą pozycję wśród krajów europejskich.
Czy musimy czekać następne osiem lat na kolejny wpis? Propozycje nasuwają się same: np. zamki w Krasiczynie i Baranowie Sandomierskim.
Miejmy nadzieję, że kolejny wpis dokona się szybciej, ale pamiętajmy, że umieszczenie na Liście nie jest prostą sprawą. Wyjątkowych zamków jest na tej Liście wiele. Coraz trudniej też wpisać na nią jakiś zabytek europejski – nawet wysokiej klasy.
Jakie szanse wpisu ma miasto Przemyśl i sanktuarium w Leżajsku?
Sądzę, iż niewielkie. Zabytkowe miasta i wspaniałe klasztory mają już wielu reprezentantów na Liście.
A czy mają szanse jeszcze jakieś obiekty z Podkarpacia?
Już jakiś czas temu pojawiały się pomysły wpisu Twierdzy Przemyśl jako wpis seryjny i transgraniczny z innymi fortyfikacjami habsburskimi czy też skansenu naftowego w Bóbrce, gdzie zachowała się pierwsza na świecie kopalnia ropy naftowej (choć o to pierwszeństwo powstał spór z pewną kopalnią w USA). Pamiętać jednak trzeba, że najpierw kraj musi zgłosić potencjalną kandydaturę na tzw. Listę Informacyjną. Tylko z tej Listy mogą być zgłaszane nowe nominacje. Obecnie nie ma na niej żadnego dobra z Podkarpacia.
Co mają robić samorządy, które chcą dobrze utrzymywać i promować swoje zabytki, a nie mają szans by dostać się na Listę UNESCO?
W Polsce istnieją cztery formy ochrony zabytków: wpis do rejestru zabytków, uznanie za Pomnik Historii, utworzenie parku kulturowego lub odpowiedni zapis w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Mogą wybrać jedną z nich…
…i popaść w kłopoty.
To zależy od tego, czy dany samorząd traktuje swoje zabytki jako niepotrzebny ciężar, czy też np. jako sposób na przyciągnięcie turystów. To nierzadko jedyna szansa rozwoju po upadku socjalistycznego przemysłu. Dużym prestiżem jest znalezienie się w gronie Pomników Historii. Obecnie figurują w nim tylko dwa zabytki z naszego regionu: zespół klasztorny oo. Bernardynów w Leżajsku i zespół zamkowo-parkowy w Łańcucie. W roku 2003 odmówiono takiego wpisu władzom Jarosławia, uznając iż jego zabytki są w złym stanie. Miasto powołało więc park kulturowy: obszar szczególnej ochrony, który ma pomóc ocalić starówkę.
Kto jeszcze wystąpił z inicjatywą utworzenia parku kulturowego?
Nikt, żaden z samorządów, choć to przecież szansa dla Krosna, Przemyśla, Dukli czy Kalwarii Pacławskiej oraz wielu innych miejscowości.
W czerwcu 2013 roku na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO wpisanych zostało 16 drewnianych cerkwi z polskiego i ukraińskiego regionu Karpat. Wpis na Listę obejmuje 8 polskich obiektów, w tym cztery z Podkarpacia. Są to: cerkiew św. Paraskiewy w Radrużu, cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy w Chotyńcu, cerkiew św. Michała Archanioła w Smolniku, cerkiew św. Michała Archanioła w Turzańsku.
Obecnie na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO znajduje się 14 dóbr z terenu Polski (alfabetycznie): Auschwitz Birkenau, niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady; Drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat: (w Polsce: Radruż, Chotyniec, Smolnik, Turzańsk, Powroźnik, Owczary, Kwiatoń, Brunary Wyżne); Hala Stulecia we Wrocławiu; Historyczne centrum Krakowa; Historyczne centrum Warszawy; Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zespół architektoniczno-krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy; Kościoły drewniane południowej Małopolski: Binarowa, Blizne, Dębno, Haczów, Lipnica Murowana, Sękowa; Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy; Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni; Miasto średniowieczne w Toruniu; Park Mużakowski; Puszcza Białowieska; Stare miasto w Zamościu; Zamek krzyżacki w Malborku.
